Élisée Reclus (1830-1905), Geograaf, Anarchist En De Verenigde Staten Van Amerika

Het is al eerder opgemerkt: geleerden houden zich graag op in bibliotheken; ze omringen zich met boeken en tijdschriften. Élisée Reclus, geograaf en anarchist, heeft er altijd de voorkeur aan gegeven buiten, in de open lucht te zijn. Ronald Creagh, die vele jaren Noord-Amerikaanse cultuur heeft gedoceerd aan de universiteit van Montpellier (Frankrijk), wijst nadrukkelijk op dit facet in zijn onlangs verschenen boek getiteld Élisée Reclus et les États-Unis. Het gaat hier om een niet te omvangrijke maar wel fraai uitgevoerde tekst op groot formaat, waarin veel beeldmateriaal (foto’s, gravures) is opgenomen.

Het boek is opgehangen aan een reisverslag van Reclus getiteld ‘Fragment d’un voyage à la Nouvelle-Orléans’, welk fragment (van 18 pagina’s) ook in het boek is opgenomen. Creagh citeert er een openingspassage uit. Die leert dat Reclus slaapt in de sloep van het zeilschip waarmee hij in 1852 van Liverpool naar New Orleans (Louisiana) vaart…

Wat doet Élisée Reclus als begaafde Fransman van 22 jaar in Engeland? Wel, hij heeft zich, met anderen, verzet tegen de staatsgreep in december 1851 van Louis-Napoléon Bonaparte (Napoleon III). Dit verzet heeft tot zijn verbanning buiten Frankrijk geleid. Het typeert hem mede als anarchist. Het is duidelijk dat Ronald Creagh zich gefascineerd weet door de kleurrijke en veelzijdige persoonlijkheid die Reclus is. In het Voorwoord bij zijn boek schrijft hij dan ook dat hij die betovering met de lezer wil delen.

Reclus, geograaf en anarchist

Reclus heeft zich steeds als anarchist beschouwd, al heeft hij er in verhouding tot de omvang van zijn geografische teksten niet veel over geschreven. Het heeft wel sterk zijn werk als geograaf bepaald. Zo weigerde hij als geograaf in termen van landgrenzen te denken en vindt men geen patriottisme in zijn werk. Dat is allemaal wel anders bij andere geografen uit zijn tijd, zoals de dan in Frankrijk bekende Vidal de la Blache (1845-1918).

De heersende klasse in Frankrijk meende, getraumatiseerd door het verlies van de oorlog tegen de Pruisen in 1870-1871, dat dit verlies te wijten was aan de superioriteit van de Duitse stafkaarten. Dit dreef de Fransen tot een nationalistische geografie, waarbij er een nationale school ontstond rond de reeds genoemde Vidal de la Blache. Reclus ging daarin niet mee en bleef zijn eigen weg gaan.

Zijn werk is multidimensionaal, zoals Creagh het noemt, omdat hij van alle beschikbare en nuttig geachte wetenschappen gebruik maakte, zoals de sociologie, etnologie, de ‘politicologie’. Door zijn tijdgenoten geografen is hij afgewezen vanwege zijn anarchist zijn en omdat hij ‘politiek’ zou bedrijven. En dat beweerden juist zij, die hun werk met zoveel patriottisme en nationalisme overgoten…

Dit alles is door Creagh in kort bestek samengebracht langs drie lijnen. Eerst is er het verslag van Reclus’ reis in 1852 naar New Orleans, dat hij bespreekt. De tweede lijn betreft zijn politiek commentaar aangaande de burgeroorlog in de Verenigde Staten (de afscheidingsoorlog 1861-1865).

Hier confronteert Creagh de visies van Reclus en Marx met elkaar. Fijntjes merkt Creagh op dat Reclus wel en Marx niet in de VS is geweest – reden waarom Reclus veel meer dan Marx van binnenuit over de problematiek kan schrijven. Creagh kan niet nalaten aan hetzelfde te herinneren als hij aan Reclus en de Parijse Commune (1871) enkele zinnen wijdt. Ook hierover hebben beiden, Reclus en Marx, geschreven. Reclus was ten tijde van de Commune in Parijs, hij was een van de communards. Marx was er niet bij. Reclus is ook veroordeeld geweest door het krijgstribunaal tot tien jaar verbanning uit Frankrijk.

Nouvelle Géographie universelle

De derde lijn die Creagh behandelt, is de geografische studie die wat de Verenigde Staten betreft, gaat uitmonden in het zestiende deel (846 pagina’s) van Reclus’ omvangrijke, negentien delen tellende Nouvelle Géographie universelle. Daarvoor is hij in 1889 nog kort in de USA geweest. Tot slot besteedt Creagh enige aandacht aan Reclus als anarchist en filosoof. Met zijn laatste zin richt Creagh zich evenwel op het heden: ‘Reclus, geograaf-anarchist, spreekt nog steeds hen aan die een geografie beoefenen, waarin naast al het andere ook plaats is voor woede, voor mededogen, voor hoop’.

Thom Holterman

CREAGH, Ronald, Élisée Reclus et les États-Unies, suivi de son ‘Fragment d’un voyage à la Nouvelle-Orléans’, Éditions Noir et Rouge, Paris, 2013, 68 blz., prijs 14 euro.

Advertentie