Over Interne Markt, Mensenrechten En Islamistisch Terrorisme

Het herfstnummer van het Franse tijdschrift Vacarme heeft als thema ‘Binnenkomen langs een omweg’. Het is niet moeilijk te raden dat er ruime aandacht is voor de vluchtelingen- en migratieproblematiek: Syrië, Koerdistan, Irak. Die problematiek wordt op verschillende wijzen aan de orde gesteld en herkenbaar gemaakt,. Dat niet alleen want op de Griekse toestanden wordt eveneens het licht gezet.

Tussen die bedrijven door komen ook allerlei culturele en literaire onderwerpen aan de orde. Een melange van teksten dus. Zo treft men bijvoorbeeld een bijdrage aan over het einde van een film (de mislukking van een project), naast een bijdrage over literaire sabotage en een meerkeuzevragenlijst om er achter te komen wat voor ‘ecologist’ u bent, plus een bijdrage aangaande een ‘happening’ rond een lezing uit 1972 door de Franse psychoanalyticus Jacques Lacan (1901-1981)…

Onderwijl is dit alles in een nieuw jasje gestoken: het tijdschrift is van zakformaat over gegaan op kloek formaat. Dit maakt dat foto’s en tekeningen die er in zijn opgenomen meer tot hun recht komen.

Islamistisch

Mijn aandacht concentreert zich evenwel op twee bijdragen die beide met de actualiteit van doen hebben. Het een betreft een vraaggesprek met Fethi Benslama, een Franse psychoanalyticus, die ook antropologie studeerde en docent psychoanalyse is aan een van de Parijse universiteiten. Het vraaggesprek gaat ondermeer over het verklaren van het islamistisch terrorisme. En let wel, het nummer van Vacarme kwam uit enkele weken voor de islamistische terreuraanslagen in Parijs van afgelopen vrijdag 13 november…

Islamistisch is te onderscheiden van islamitisch. Het laatste verwijst naar de islam als geloof; het eerste naar de islam als politieke overtuiging en de erop gebaseerde religieus-totalitaire staatsideologie. Het islamisme steunt op de shariawetging en wil alles herleiden tot een letterlijke overeenstemming met de Koran, wat maakt dat er geen ruimte is voor een eigen inbreng van de aanhanger (veroordeling van ‘vrijzinnigheid’). Dit neemt overigens niet weg dat binnen het islamisme een verscheidenheid van ideologische ‘richtingen’ voorkomt. Streng in de leer, maar het kan altijd nog strenger, zoals dat ook bij de christelijke leer het geval is…

Islamistisch terrorisme

In het gesprek met Benslama wordt getracht te onderkennen, dat fundamentalistische moslims anderen aandoen, wat hen is aangedaan. Wat dat betreft is een aantal van hen in oorlog. Het doel van het gesprek is verklaringen te vinden voor de stand van zaken met betrekking tot het hedendaagse, islamistische terrorisme. Dit veronderstelt niet alleen een historische beschouwing (wat is er gebeurd in de loop van afgelopen eeuwen) maar ook een psychoanalytische beschouwing (wat heeft iets met iemand gedaan, mede gelet op een aantal elementen uit de historische beschouwing).

Hoe kan het bijvoorbeeld voorkomen dat er (Franse) jongeren met een behoorlijke vooropleiding te vinden zijn, die vervolgens bereid zijn zich te laten instrueren tot terrorist? Benslama daarover: men moet ophouden met dat gejammer over ‘jongeren uit de (Franse) voorsteden’… de ‘wezen’ …geplaatst in een goed instituut en dan toch… die mislukking, dat falen van de integratie… hoe kan het zover komen? De broers Kouachi (de moordenaars van een deel van de redactie van Charlie Hebdo) zijn niet zomaar in hun eentje opgestaan om zich te wreken. Het zijn getrainde soldaten, uitgezonden met een opdracht. Het woord soldaat moet aldus Benslama serieus worden genomen.

Een soldaat wordt opgeleid voor oorlogsvoering, om te doden, en dat ongeacht wat zijn individuele opleidingstraject ook is geweest. Hierbij mogen we niet vergeten dat Frankrijk op dit moment oorlog voert in het Midden-Oosten ten behoeve van zijn (economische) belangen: verkoop van wapens en technologie, gelieerd is met Golfstaten, een geopolitieke positie inneemt – en bedenk dat dit alles al van vóór januari 2015 speelt. Hoewel de oorlogsvoering dus geëxporteerd is – Frankrijk voert op buitenlands grondgebied oorlog –, wordt die oorlog langs andere lijnen lopend geïmporteerd. Dat maken we nu mee. Het is een leerzaam gesprek.

Onwaardigheidsthese

De tweede bijdrage is van de Franse marxistische oud-hoogleraar filosofie Étienne Balibar. Hij is verontwaardigd over de wijze waarop ‘Europa’ (de regeringen van diverse landen) reageert en hoe in Europa wordt gereageerd op de vluchtelingenproblematiek. Dat mag hij – en velen zullen het met hem zijn. Zijn verontwaardiging bouwt hij uit in de vorm van een migratie-uitdaging voor de Europese grenzen. Hoewel zijn normatief gestelde oproep bijval kan verdienen, rammelt zijn argumentatie van alle kanten. In feite blijft alleen een gezagsargument over als ondersteuning van zijn oproep (ik als oud hoogleraar filosofie vind dat…).

Wat ik zijn onwaardigheidsthese noem, heeft een onheus karakter. Om tot die these te komen neemt hij als uitgangspunt zijn constatering dat er directe druk wordt uitgeoefend door een deel van de Europese bevolking: een coalitie van egoïsme waarvan de partners elkaar bestrijden om de vreemdelingenangst trofee (trophée de la xénophobie). Balibar trekt daaruit de volgende conclusie: ‘Het is dus niet overdreven om van onwaardigheid te spreken’. Met die conclusie lijkt niets mis, want over de hetze van de vorenbedoelde anti-vluchtelingencoalitie is het zeker mogelijk verontwaardigd te zijn. Dus dat is het punt niet. Maar dat Balibar vervolgens vanuit een deel van de Europese bevolking overstapt naar het geheel is argumentatief ontoelaatbaar en dat maakt zijn onwaardigheidsthese tegelijk onheus. Hij laadt namelijk expliciet de onwaardigheid op de schouders van 500 miljoen ‘rijke’ Europeanen, die zich zouden moeten schamen… Dit is een wijze van argumenteren zoals men dat aan de tap van een café doet. Die 500 miljoen Europeanen zijn niet allen even rijk en bovendien bevinden zich er heel wat onder hen die juist arm zijn (Balibar weet dat). Daar komt bij dat veel Europeanen juist bereid zijn vluchtelingen op te nemen, te helpen.

Deze onheuse argumentatie koppelt aan een incorrecte historische visie. Daarvan is sprake waar hij in gaat op een problematiek waarbij de Europese grenzen een ‘migratoire’ uitdaging vormen. Zo is bij Balibar te lezen dat hij een grens niet slechts ziet als iets wat door een staat wordt beslist, maar tevens wat een mondiale context voorschrijft. Als voorbeeld geeft hij dat de demarcatielijn tussen Noord en Zuid niet meer is te lokaliseren. Dat lijkt me nog correct, maar we hadden het over Europa…

Rechten van de mens

Om met het oog op de actuele vluchtelingen- en migratieproblematiek een humanitaire oplossing te bepleiten, richt Balibar zich op de problematiek van de rechten van de mens. Dit is argumentatief niet vreemd en tactisch is daarvoor wat te zeggen. Hij gaat gelet op zijn betoog, echter uit van een aanname waarbij een brug wordt overgeslagen. Het is goed om dat in de gaten te houden, omdat het verklaart waarom de toepassing van de bedoelde rechten zo’n moeizame zaak is (en waardoor zijn betoog mistig wordt).

Opvalt is dat Balibar lijkt te denken, dat Europa is opgezet om de rechten van de mens te laten werken. Dat is geenszins het geval (dat is wat ik bedoel met ‘een brug overgeslagen’). De aanzet tot de EU was en is gebleven: het creëren van een interne markt en wel zo groot mogelijk (want dan valt er het meest te verdienen). Anno 2015 is het niet anders: Europa wordt voor alles gezien als afzetgebied. De eerste zorg van de Europese gemeenschappen is geweest, die van de interne markt voor kolen en staal (EGKS, 1951). De rechten van de mens komen op de tweede plaats (EVRM, 1950). Die moeten de legitimatie leveren van het idee dat er meer is dan ‘markt’…

Die rechten moeten evenwel de ‘markt’ (het economisch-financieel handelen) niet in de weg zitten. Ook dat kunnen we anno 2015 op een ontluisterende manier opmerken: verdedigers van het neoliberalisme, zoals de VVD in Nederland, de conservatieven in Engeland, de rechts-nationale politieke partijen elders, zij allen roepen om wijziging van de werking van het EVRM en / of het desnoods opzeggen van dat verdrag.

De toepassing van de rechten van de mens eist dus steeds een politiek-juridisch gevecht. Balibar’s betoog verdrinkt daar in. Hij produceert wel een stroom van woorden maar aan het eind gekomen, ziet hij slechts een lichtpuntje, verwerkt in zijn morele oproep : een opnieuw tot leven brengen van het Europese unie project. Maar of dat denkbaar is, hij vraagt het zich af, want het hangt af van de kwestie of er onderling nog iets gemeenschappelijks bestaat. Een mager eind voor zo’n quasi breed opgezet betoog.

Thom Holterman

VACARME nummer 73, herfst 2015, 142 blz. Prijs 12 euro

Advertentie