BLADEREN – 35: Boeken, tijdschriften, acties
Rubriek Cees Bronsveld. Het kan verkeren. Twee ex-AS-redacteuren treffen elkaar uiteindekijk weer op Thom’s Libertaire Orde. Thom zat de rit uit, André en ik haakten beide voortijdig af… En ja, net als André de Raaij, had ook ik destijds serieuze redenen om terug te treden uit de AS-redactie. Ik heb André daar zelf nooit over gesproken, ik las slechts wat hij en Thom daarover schreven op deze website. Daar zal ik nu verder niet op ingaan. Wel wil ik vast kwijt, dat ik goede herinneringen aan André heb. We maakten onder meer samen een AS-nummer over Afrika, zie Online. Over mijn eigen redenen om destijds op te stappen wil ik het nu ook al niet uitgebreid hebben. Een korte versie kan misschien wel: ik had een nogal principieel conflict met de administrateur van De AS. En ja, daar win je het ook bij een anarchistisch tijdschrift niet van, zelfs niet als het over racisme gaat, zo bleek.
Ik verzorgde in De AS lange tijd een Bladeren-rubriek. Doorgaans korte signaleringen van boeken en artikelen die iets met anarchisme te maken hadden en daarom in De AS op zijn minst genoemd moesten – of geduid konden – worden. Zeker ook bijdragen uit de ‘burgerlijke pers’. Ik vind en vond dat ook dat daar goede en fatsoenlijke mensen werken die soms ook voor anarchisten nuttige feiten aandragen en/of daar interessante interpretaties voor leveren. ‘Het anarchisme is te belangrijk om aan anarchisten over te laten.’ Want natuurlijk denken die ‘echte’ anarchisten ook nogal eens door-en-door middle-class, zelfs als die, zoals ik bijvoorbeeld, socioloog zijn…
Ik maakte 34 afleveringen van ‘Bladeren’ voor De AS. Doortellen dus maar? Ach, ik begon een aantal jaren na De AS ook een andere reeks Bladeren – zie Online – en daar begon ik al eens met een nieuwe telling. Nu maar wel doortellen dus, net als André.
Bladeren. Die titel is en was natuurlijk ook een – ietwat archaïsch klinkend – meervoud van ‘blad’. Maar is eigenlijk nog wel sprake van een meervoud als het over anarchistische bladen gaat? Valt er nog wel wat te ‘bladeren’ – want ja, het is en was uiteraard ook een werkwoord.
Hoeveel (min of meer) anarchistische bladen zijn er eigenlijk nog? Ik ken er een klein handje vol… Het Engelse Freedombestaat nog, al verscheen het in 2014 voor het laatst ‘in druk’ (zie Online). Het Duitse Grasswürzelrevolutionen (GWR) verschijnt nog wel op papier (zie Online), evenals en het Franse Le Monde libertaire (LMl), dat als maandblad verschijnt (zie Online). In Nederland hebben we gelukkig nog Buiten de Orde (BdO) op papier!
Deze bladen verschillen onderling nogal. Freedom heb ik al een hele tijd niet meer gezien dus dat houd je van mij te goed. GWR en LMl zijn vooral ‘journalistieke’ bladen, inhakend op de actualiteit, met uiteraard ook verdiepende bijdragen – zoals boekbesprekingen en interviews met zowel ‘activisten’ als ‘intellectuelen’. Dat geldt min of meer ook voor BdO. ‘Het (…) is een uitgave van de Vrije Bond. Oorspronkelijk was het blad bedoeld als nieuws- en discussieplatform voor en door leden van de Vrije Bond, maar is inmiddels uitgegroeid tot een anarchistisch kwartaalblad voor het Nederlandse taalgebied’, zo meldt de BdO-website (zie Online). Ik ben intussen wel benieuwd hoe BdO zich ontwikkelt nu een belangrijke redacteur/medewerker, Jan Bervoets, er mee gestopt is. Hij blijft gelukkig wel schrijven overigens.
BDO is vooral van belang voor de, even systematische als sympathieke aandacht voor en informatie over migratie en, vooral, migranten. Ook de ‘boekentips’ verzorgd door de Amsterdamse boekhandel Het Fort van Sjakoo sla ik nooit over!
Afgelopen jaar heb ik mij qua ‘anarchisme’ vooral beziggehouden met de Commune van Parijs. Die opstand uit 1871 zou in 2021 in Parijs zelf uiteraard herdacht worden met o.a. een manifestatie in Belville en een tentoonstelling in Musée d’Art et d’Histoire Paul Eluard in St. Denis. Maar omdat we toen met corona te maken hadden werden herdenkingen en dergelijke een jaar uitgesteld dan wel een jaar later nog eens dunnetjes overgedaan. Zo zag ik in de zomer van 2022 de – prachtige – tentoonstelling over de Commune in Parijs St. Denis. Deze is daar nog tot 23 maart 2023 te zien (zie Online). Ik liep toen ook mee met een manifestatie van de – communistische! – Les Amies Et Amis De La Commune De Paris 1871. De vlaggen waren rood, de mensen sympathiek. De Ami(e)s geven een 3-maandelijks bulletin uit (zie Online).
Het beste boek over De Commune dat ik ken, gaat strikt genomen eigenlijk helemaal niet over de Commune, maar over de receptie van deze historische gebeurtenis, waarvan de korte versie – tevens een anarchistische – zich laat samenvatten als de strijd tussen de gemeente (en français: commune) van Parijs en de Franse staat. Bloed en Barricaden, de Parijs Commune herdacht (2014) dus van Dennis Bos, verschenen bij de Wereldbibliotheek in 2014. Het boek is helaas slechts antiquarisch verkrijgbaar.
Verschenen bij de Wereldbibliotheek…. En dus wordt dit boek genoemd in de recent verschenen historische studie over deze uitgeverij, Een lange eeuw idealisme van Niek Miedema, Jan Schilt en Joos Kat (Amsterdam 2022, 510 pp., € 79,99). Uiteraard met een portret van WB-oprichter Leo Simons – geschreven, maar ook het portret dat Georg Rueter van hem schilderde bij het 25-jarig bestaan van de uitgeverij komt voorbij. Verder komen er heel veel uitgegeven boeken voorbij: Spinoza., Jan Romein, Shakespeare en Isabel Allende… Nooit lang stilgestaan, bij deze uitgeverij, maar over een indrukwekkend fonds is nu een fraai naslagwerk verscheen….
Terug naar de Commune, want ter gelegenheid van 150 jaar Commune van Parijs verscheen er ook het een en ander. Niet heel veel in het Nederlands, al zag ik tot mijn verbazing wel een interview met de zojuist genoemde Dennis Bos op de SP-website! In de Parijse commune zit tragiek en drama luidde de kop erboven (zie Online). Een citaat hieruit:
“De band tussen Marx en de Commune wordt achteraf sterker gemaakt dan die in werkelijkheid was. Met De Burgeroorlog in Frankrijk zet Marx zichzelf neer als de man die op de afstand aan de touwtjes trok. Dat wordt opgepikt door de burgerlijke pers, die hard op zoek is naar een boeman. Die is moeilijk te vinden, omdat de Commune zoals gezegd geen leidende figuur had. (!! cb) In de geheimzinnige doctor Marx herkent de internationale pers de kwade genius die de Parijse Commune op afstand vanuit Londen heeft geleid. Dat speelt Marx enorm in de kaart, want dankzij zijn publicatie over de Parijse Commune wordt hij op slag beroemd. Tot dan toe heeft nog bijna niemand van hem gehoord. Het Communistisch Manifest en Das Kapital waren volstrekt onbekend. Maar De Burgeroorlog in Frankrijk wordt een bestseller en verschijnt al snel in vele talen. Ook in het Nederlands, wat nog niet eerder is gebeurd met een werk van Marx. Dus je kunt zeggen dat de Commune en Marx elkaar groot hebben gemaakt.”
Tsja, Marx…. Marx bevrijd heet een nieuw boek van filosoof Paul Cobben, Natuur en vervreemding in de 21ste eeuw.Ronald van Raak, ex-Kamerlid van de SP, besprak het boek in de Volkskrant (24.9.2022). Een groene baard voor Karl Marx stond daarboven, op de omslag van Cobben’s boek het plaatje. Onbedoeld erg komisch, vond ik: de baard is groen, maar Marx zelf is niet groen te krijgen!? (Amsterdam, Boom 240 pp., € 24,90).
Ik las deze zoveelste poging Marx te vergroenen vooralsnog niet. Volgens mij kunnen we probleemloos vergroenen zonder Marx. Ik zag al wel dat Cobben de vele eerdere pogingen niet of nauwelijks raadpleegde.
Ik merkte al op dat in Frankrijk rond het Commune-jubileum uiteraard het een en ander is verschenen. Twee uitgaven wil ik hier noemen. Allereerst het kleine, interessant boekje van historicus Georges Châtain, 1871 Les Limousins et La Commune. Duizenden mensen uit ook deze regio werkten op de Parijse bouwplaatsen van Baron Haussmann (1809 – 1891) en Limoges was één van de zeven steden waar de Commune ook tot acties leidden (Le Puy Fraud, La Geneytouse 2021, 122 pp., met een inleiding van de etnoloog Maurice Robert, € 12,00). Het boekje is overigens minder nieuw dan Robert in zijn inleiding suggereert. Eerder verscheen Stéphan Trayaud’s Oubliés de l’Histoire. Les Limousins de la Commune de Paris (1871), dat nota bene eveneens werd ingeleid door Maurice Robert. Toegegeven het accent lag in deze uitgave vooral wel op de Parijse Commune.
De andere zéér vermeldenswaardige uitgave is het driedelige stripverhaal van Raphaël Meyssan, Les damnés de la Commune, een prachtige uitgave. Mijn Frans en mijn kennis van de Commune maken een inhoudelijke beoordeling vooralsnog niet zo zinvol. De uitgave is bovendien sowieso van belang door de bijzondere aanpak van Meyssan. Hij gebruikte namelijk honderden, zo geen duizenden illustraties uit kranten en andere bladen die in en rond 1871 verschenen. Met een verbluffend resultaat. Later zou er ook een door Arte uitgezonden tv-film van gemaakt worden. Door in- en uit te zoomen, vogels te laten overvliegen en schoorstenen te laten roken (en nog veel meer trucs) weet Meyssan het 19e-eeuwse Parijs tot leven te brengen en wordt het belang en de impact van de Commune sterk invoelbaar. Een must wat mij betreft!
De boeken op ongeveer A4-formaat tellen elk zo’n 160 pp. (Éditions Delcourt, 2021, € 23,95 per deel). De film werd in maart 2021 door Arte France uitgezonden, inmiddels verscheen er een DVD. Franse ondertiteling is mogelijk, en dat helpt niet alleen de malentendants (Arte Editions 2021, €33,50).
En toen was het oorlog, in Europa, in Oekraïne. Niet: de Oekraïne, want dat is de Russische term. Ik bezocht in verband met de Commune-herdenkingen in Parijs uiteraard Le Mur des Fédérés op begraafplaats Père-LaChaise en ging dus ook langs bij de anarchist Machno, of Makhno, wiens urn daar is bijgezet. Geen geel-blauwe vlaggetjes gezien – inmiddels zag ik daar wel foto’s van op internet maar geen idee of die van recente, lokale belangstelling voor Machno getuigen.
Er werd gelukkig wel over geschreven. Mira Oklobdzija publiceerde online The war in Ukraine through the eyes of Nestor Makhno (zie Online). Ik vond online intussen ook het mooie Maatstaf-artikel dat Anton Constandse schreef naar aanleiding van zijn bezoek aan Machno in Parijs, zie Online.
De boven genoemde Ronald van Raak werd inmiddels benoemd tot hoogleraar Erasmiaanse Waarden, inderdaad aan de Rotterdamse Erasmus Universiteit. Hij gaat zich bezighouden met actuele vragen rondom academische vrijheid, de integriteit van het onderzoek en het maatschappelijk vertrouwen in de wetenschap, zo meldde het Erasmus Magazine (zie Online).
Siebe Thissen hield eind oktober 2022 de jaarlijkse Lof der Zotheid lezing in de Burgerzaal van het Rotterdamse Stadhuis aan de Coolsingel: Erasmus als moreel kompas in tijden van oorlog. Hendrik Jan Mispelblom Beyer en Rotterdam (1941 – 1948). Mispelblom Beyer is vooral bekend door zijn fraaie studie over verdraagzaamheid, Tolerantie en Fanatisme (1948), door socioloog Kees Schuijt beschouwd als een van de beste studies over dit onderwerp, zoals ook Thissen opmerkte.
We blijven nog even op de Coolsingel, en: ook bij Thissen. Want schuin aan de overkant op die Coolsingel staat, voor het pand van De Bijenkorf, een kunstwerk van Naum Gabo dat in Rotterdam, soms liefkozend, Het Ding genoemd wordt. Thissen is een van de samenstellers en auteurs van Gabo, Portret van een sculptuur, een fraaie uitgave (met een Engelse en een Nederlandse tekst) waarvan ik hier vooral de bijdrage van Toke van Helmond-Lehning noemen wil: Bevriende geestverwanten. Naum Gabo en Arthur Lehning. (Dees Linders e.a. (red.), Naum Gabo. Portrait of a Sculpture, zp Jap Sam Books 2022, 223 pp., € 30,00;
(zie ook Online).
Er schijnt trouwens iemand bezig te zijn met een nieuwe bibliografie van Lehning. Welaan: ik vond ooit ook iets wat niet in zijn in 1976 verschenen bibliografie stond. In de Grote Winkler Prins Encyclopedie schreef Lehning over Proudhon(GWPE, deel 15 (1972), p. 732). In de op basis van deze editie verschenen vak-encyclopedieën (sociologie!, filosofie?) staan iets gewijzigde teksten die waarschijnlijk ook van de hand van Lehning zijn.
Tot slot, aandacht voor virologe Marion Koopmans. Zij haalde een aantal keer de kolommen van deze website, vooral in de bijdragen van de redacteur Thom Holterman (zie Online). Ik verbaasde mij, in navolging van Thom, een keer over de tegenstrijdigheden in haar antwoorden (!) op de vraag of Nederland nu wel of niet goed voorbereid was op de corona-crisis. Thom en ik verwezen beiden naar een stukje op de website van Radio Rijnmond uit 2020 waarin Koopmans beweerde dat Nederland goed voorbereid was op het corona-virus (zie Online). Ik heb geprobeerd haar een keer aan de lijn te krijgen op de EUR. Dat bleek onmogelijk. Na een paar keer te zijn afgepoeierd door een EUR“voorlichter” – even begrijpelijk als uiteindelijk schandalig – heb ik de moed opgegeven. Je zou er wappie van worden!
Onlangs verscheen een (auto)biografie van de ster-virologe, Viroloog in een veranderende wereld, geschreven met Koopmans’ zoon Mischa Huysmans. Op p. 355 citeren de auteurs een artikel uit Nature uit november 2019, ‘een maand voordat de eerste besmetting met het nieuwe coronavirus werd vastgesteld’ waaraan Koopmans naar verluidt aan meeschreef: ‘Onze aanpak van epidemieën is achterhaald en past niet echt meer bij de huidige maatschappij’. Voortschrijdend inzicht? Geen toeval trouwens dat deze term door Wim Kok gemunt werd. En: werk aan de winkel voor Ronald van Raak!?
Cees Bronsveld
Libertaire orde 