Vegetarisme en Rechten van het Dier: Stoppen met slachten

  Je hoeft geen vegetariër te zijn om te erkennen dat er in veel gevallen meedogenloos met dieren wordt omgegaan. Daar wordt al decennia lang strijd tegen gevoerd. Om de mogelijkheid te hebben het verband tussen verleden en heden van die strijd te construeren heeft de Duitse anarchistische uitgeverij Graswurzelrevolution een bundel uitgeven onder de titel Das Schlachten Beenden!.

Het onderwerp van de bundel is het vegetarisme. De discussie erover is evenwel in een breed kader geplaatst. Dat spreekt uit de ondertitel. Die luidt: ‘Kritiek met betrekking tot het geweld tegen dieren. Anarchistische, feministische, pacifistische en links-socialistische traditie’.

Na een algemene inleiding op het onderwerp komen in aparte hoofdstukken de opvattingen aan de orde van: Leo Tolstoj (1828-1910), Élisée Reclus (1830-1905), Magnus Schwantje (1877-1959), Clara Wichmann (1885-1922). Het laatste hoofdstuk gaat over de ‘Internationale Sozialistische Kampfbund’ (1926-1945). Elk van de hoofdstukken heeft weer een eigen inleiding meegekregen. Tevens zijn teksten van de genoemde auteurs opgenomen.

Clara Wichmann

Dat men in een Duitstalige bundel een bijdrage van de Nederlandse juriste, Clara Wichmann terugvindt is niet zo opmerkelijk. Met haar artikel ‘De rechtspositie der huisdieren’ (in De Nieuwe Amsterdammer, juli 1920) is zij een van de eersten die bijna honderd jaar geleden de aandacht opeist voor de rechteloosheid van het dierenleven. Marianne Thieme, van de ‘Partij voor de Dieren’ (PVVD), zou naar haar kunnen verwijzen…

Of Thieme en haar partij dat inmiddels gedaan hebben, weet ik niet. Andersom denk ik dat Clara Wichmann zich als anarchiste niet met het parlementarisme zou inlaten. Wel zou zij de discussie van een getuigenispartij als de PVVD met haar expressieve wijze van politiek bedrijven, kritisch gevolgd hebben. Haar belangstelling als kritisch maatschappijfilosofe is namelijk veel breder dan alleen de strijd tegen dierenleed. Zo past haar pleidooi voor het opheffen van de rechteloosheid van dieren door middel van het toekennen van rechten aan dieren (‘rechten van het dier’) binnen een activisme dat bijvoorbeeld het antimilitarisme omvat en ook het feminisme, het revolutionair-syndicalisme. Kern is: bevrijding, van mens en dier. Dit alles zou het kader vormen waarbinnen zij het optreden van de PVVD zou beoordelen.

Onbekend kan dit alles niet zijn. Zo stelden Hans Ramaer en ik dertig jaar geleden al een bundel met teksten van haar samen onder de titel ‘Bevrijding. Een keuze uit het werk van Clara Meijer Wichmann’ (Amsterdam, 1979). In die bundel ontbreekt uiteraard niet het genoemde artikel over de rechtspositie der huisdieren, een artikel dat men nu in het Duits vertaald tegenkomt in de bundel ‘Das Schlachten Beenden!’. Ter informatie vermeld ik nog dat De As tweemaal een themanummer aan Clara Wichmann (zie de nummers 17 en 70) besteedde.

Tolstoj

De Duitse bundel opent met een hoofdstuk over Tolstoj, de Russische auteur die naast het vegetarisme ook bijvoorbeeld de geweldloosheid propageert. Vanwege diens naamsbekendheid buiten Rusland reiken zijn opvattingen tot over de landsgrenzen. In de bundel wordt daarom gewezen op de ‘transnationale’ werking van hetgeen Tolstoj te verkondigen heeft.

Aan het hoofdstuk over Tolstoj is een artikel toegevoegd over de Russische ‘sekte’ van de Doechobortsen (Bart de Ligt besteedt aan hen in zijn Vrede als daad ruime aandacht ). Zij richten diep in de negentiende eeuw naar eigen inzichten hun gemeenschapsleven in. Zij praktiseren het vegetarisme en…weigeren consequent de militaire dienst. Voor het beleven van hun gemeenschapsleven wijzen zij de inmenging van kerk en staat af. Dit maakt dat zij heftige vervolging en deportatie ondergaan. Rond 1900 emigreren duizenden van hen naar Canada. Tojstoj verwijst mede naar hen en heeft zich sterk gemaakt voor hun zaak.

In Nederland is Tolstoj zelf geen onbekende gebleven. Onlangs verscheen nog een historische studie van Dennis de Lange over de Tolstojanen in Nederland (besproken in De AS nr. 173 / 174, p. 113).

Reclus

Het volgende hoofdstuk gaat over de Franse anarchist en geograaf Élisée Reclus. Ook deze is in Nederland geen onbekende. Zijn ‘Evolutie, revolutie en het anarchistisch ideaal’ verschijnt al in 1905 in een Nederlandse vertaling (De Roode Bibliotheek, Amsterdam). Met hem treffen we iemand die het ‘communistische anarchisme’ aanhangt en tegelijk een propagandist is van het vegetarisme. Hij praktiseert dit ook, waarbij hij zich een ‘Légumiste’ (‘groente-eter’) noemt.

Schwantje

Een onbekende voor mij betreft Magnus Schwantje aan wie ook een hoofdstuk is gewijd. Het is de Duitse pacifist, sociaal hervormer, aanhanger van het vegetarisme en strijder voor dierenrechten. Het morele uitgangspunt voor menselijk handelen typeert hij met de uitdrukking ‘Eerbied voor het leven’. Militaire dienstweigeraars beriepen zich er nogal eens op. De uitdrukking heeft met name via Albert Schweitzer (Zwitserse arts en theoloog; 1875-1965) zijn bekendheid gekregen, maar blijkt dus van deze Schwantje te zijn overgenomen. Ook bij hem vindt men terug dat het vegetarisme in een brede opvatting over maatschappelijk ethisch handelen ligt.

Verantwoordelijk produceren

De bandbreedte van die opvatting wordt mede uitgemaakt door ‘geestelijke weerbaarheid’ en ‘verantwoordelijk produceren’, om te spreken in de terminologie van Bart de Ligt (1883-1938; De AS nr. 62 is geheel aan hem gewijd). ‘Geestelijke weerbaarheid’ verwijst naar een actief, persoonlijk en collectief, verzet tegen vanwege of door staten georganiseerd geweld (‘antimilitarisme’). ‘Verantwoordelijk produceren’ doet misschien denken aan de hedendaagse ‘duurzaamheids’-mantra, maar is daar in geen enkel opzicht mee gelijk te stellen. Onder ‘verantwoordelijk produceren’ valt bijvoorbeeld het afzien van het produceren van oorlogstuig en het stoppen met produceren om de winst (antikapitalisme). De duurzaamheidmantra laat militarisme en kapitalisme ongemoeid…

Na de behandeling van vier personen (Tolstoj, Reclus, Schwantje, Wichmann) komt in het slothoofdstuk de oprichting en het optreden (1926-1945) van de ‘Internationale Sozialistische Kampfbund’ (ISK) aan de orde. Het betreft een socialistische organisatie om vegetarische beginselen in de praktijk te brengen, mede in verband met het bieden van verzet tegen het nationaal-socialisme. De ISK zette mede daartoe vegetarische restaurants op.

Organisatiemodel ISK niets voor anarchisten

Voor anarchisten is de ISK een vreemde gebleven vanwege het gehanteerde organisatiemodel. Dat kenmerkt zich door een ‘rationele dictatuurgedachte’ met een ‘Führerprinzip’ (wat men niet moet verwarren met antisemitisme; de ISK was juist een toevluchtsoord voor joden). De redenatie om daar terecht te komen is de volgende.

Er wordt van uitgegaan dat is vast te stellen wat voor het voortbestaan ‘objectief noodzakelijk’ is. In dat geval is er geen behoefte aan een instituut om daarover overeenstemming te bereiken. Zou daarentegen niet zijn vast te stellen wat objectief noodzakelijk is, dan is ook een ‘meerderheid’ onmachtig daartoe. Dit leidt tot de verwerping van parlementaire democratie en de ‘macht van de meerderheid’, wat ook in een anarchistische visie past. Maar wat dan?

Introductie van participatiedemocratie wellicht? Neen, vindt de grondlegger van de ISK, Leonard Nelson (1882-1927), zo maak ik op uit de inleiding in de bundel. Hij acht het namelijk mogelijk om langs streng wetenschappelijke weg af te leiden wat ‘juist’ is. Hier gaat natuurlijk de schoen wringen. De ene ‘streng wetenschappelijke weg’ is namelijk de andere nog niet: er bestaat immers niet één zo’n weg, er zijn er altijd meerdere…

Daar ligt ook het probleem dat ik heb met het idee dat men soms hoort verkondigen, dat ‘werkelijke kennis’ en ‘zeker weten’ berust op de ‘logische redenering’. Kennis en weten is echter steeds subjectief en situationeel bepaald. Een logische redenering? Hoeveel verschillende logica’s (wiskundig en politiek) bestaan er niet? Steeds draait het dus om intersubjectiviteit, discussie en overtuigingskracht.

Al dit soort implicaties gaat met een veeg van tafel bij Nelson, zo begrijp ik de inleiding in de Duitse bundel. Want Nelson is er namelijk van overtuigd dat er moet worden bestuurd door degene die het beste weet hoe gerechtigheid kan worden gerealiseerd. Dit leidt tot de aanvaarding van het ‘Führerprinzip’. Anarchisten hebben dan al lang afgehaakt.

Dat dit zich in despotisch-tirannieke zin kan ontwikkelen, daarvan is Nelson zich bewust geweest. De organisatie van de ISK moet dan ook bestaan hebben uit een curieuze mengeling van antiautoritaire en autoritaire structuren en mechanismen. De leiding was daarbij vooral in handen van vrouwen gelegd. Dat hing mede samen met Nelsons inschatting omtrent hun geestelijke en morele kwaliteiten, is in de inleiding te lezen.

Conclusie

Het is duidelijk dat deze bundel over meer gaat dan alleen het vegetarisme hoewel dit wel de rode draad vormt. Het gaat over macht en het afwentelen van macht: zo komen antivivisectie, vegetarisme, de rechten van het dier binnen een bandbreedte te verkeren, die mede omvat de strijd tegen oorlog, militarisme en kapitalisme. Het onderwerp is zodanig in een kader geplaatst, dat de actualiteit er onmiddellijk zichtbaar door wordt. In dat opzicht is de bundel knap geconstrueerd en met zijn begrijpelijke inleidingen is het onderwerp tevens goed geïnstrueerd.

Thom Holterman

LEO TOLSTOJ, CLARA WICHMANN, ÉLISÉE RECLUS, MAGNUS SCHWANTJE, Das Schlachten beenden! Zur Kritik der Gewalt an Tieren. Anarchistische, feministische, pazifistische und linkssozialistische Traditionen, Verlag Graswurzelrevolution, Heidelberg, 2010, 180 blz., prijs 14.90 euro.

Advertentie