Eerste Wereldoorlog. Van Kropotkin tot Tardi: De Verdomde Oorlog
‘Welaan, de stoet van ministers trekt voorbij. Om het uitbreken van de Eerste wereldoorlog, honderd jaar geleden, te herdenken. En dan te weten dat men zich voor deze smeerlappen heeft laten volpompen met lood!’. Zo vat de soldaat op de omslag van het bijzondere nummer van Le Monde libertaire samen wat hij aan zich voorbij ziet gaan.
Dit nummer werpt een ander licht op de ‘Grande guerre’ (Grote oorlog) van 1914-1918 dan gebruikelijk. Dat het allemaal erger was dan erg en, gelet op de Tweede wereldoorlog, dat het nog erger kan, dat weten we allemaal. Maar hoe stom en verdwaasd is het niet, dat iedereen er telkens intrapt om er toch weer mee te doen!
Heilig verbond
Het moet dus niet gaan om herdenken maar om overdenken. Dit nooit meer! Daarvoor is het niet eens nodig pacifist te zijn, antimilitarist is al voldoende. Dat betekent: weigeren zich in te passen in een militair, patriarchaal systeem. En wie denkt ‘Het systeem maakt geen fouten’ dient te beseffen ‘Het systeem is de fout’. In het betreffende nummer legt Pierre Sommermeyer dit in het openingsartikel allemaal nog eens uit, om te eindigen met het antwoord dat Thoreau gaf op de kwestie van gehoorzaamheid: weiger!
Het gevestigde politieke systeem trekt zich natuurlijk niets aan van een dergelijk soort oproep, zeker niet in bange tijden. Aan de ene kant wordt dan aangestuurd op het vormen van nationale eenheid. Is die eenmaal verworven, dan wordt aan de andere kant de repressie verhevigd – om militaire weigering of aanmoediging daartoe hard aan te pakken tot en met executie ‘ter voorbeeld stelling’. Zo is dat ook in Frankrijk gegaan, midden 1914. Toen werd door de centrumrechtse regering de beweging ‘Union Sacrée’ (Heilig Verbond) in het leven geroepen.
Het is de naam voor een politieke beweging die alle Fransen, ongeacht hun politieke of religieuze voorkeuren, samen moest brengen ten tijde van het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Begin augustus 1914 werd die term voor het eerst gebruikt door de Poincaré, de toenmalige Franse president. Het lukte hem daarmee ook links (politiek en syndicaal) met de regering te verbinden, waardoor er een ‘unanieme beweging’ was ontstaan.
De boodschap was: ‘Redt het vaderland; (…) zet de sociale revolutie tussen haakjes, politiek bedrijven doen we later wel weer…’. Vergeten moest worden dat deze oorlog er een zal zijn, gevoerd tussen grote (puisant) rijke families, grote bazen van immense fabrieken, van koloniale, imperialistische mogendheden en nationalisten van allerlei pluimage. Ook anarchisten lieten zich door deze propaganda van nationale eenheid misbruiken. Door middel van het vraaggesprek met René Berthier over diens onlangs verschenen boek Kropotkin & la Grande Guerre komt dit nader tot uitdrukking.
De discussie gaat dan over het ‘Manifest van de zestien’ van 1916 dat Kropotkin en veertien andere anarchisten ondertekenden en waarmee zij positie kozen voor het ‘Heilige verbond’ (zie over het ‘Manifest’ ook de AS nº 186/187). Een vraag aan Berthier is: ‘Waren zij zich bewust van de verwarring die zij met dat Manifest stichtten in de libertaire beweging?’.
Bekend is dat Kropotkin een antimilitaristische opvatting huldigde en dat hij het verschijnsel oorlog beschouwde als onderdeel van een kapitalistisch, imperialistisch systeem. Hij kon vanuit die visie dan ook opmerken dat dit systeem staten, in de expansie van hun economie, tegen elkaar opdreef wat weer tot oorlog leidde. Wat is dan de reden dat hij in 1916 opriep tot het steunen van het ‘Heilige verbond? René Berthier daarover: ‘Het is curieus dat de door Kropotkin verdedigde positie in 1916 gelijke trekken vertoont met die van Bakoenin in 1870. Hoe zit dat?’.
‘Wel beiden overwogen dat een verlies van Frankrijk een loodzware Pruisische militaire dictatuur over Europa zou leggen. Volgens Kropotkin bestond er een onoplosbaar conflict tussen de twee socialistische visies: de Franse en de Duitse. Een overwinning van Duitsland zou ook leiden tot een overwinning van het Duitse socialisme ten koste van het Franse socialisme.
Hier hoort men de echo van een oud debat: in de vorige oorlog (1870) heeft Bakoenin hetzelfde opgemerkt. Hij zag een overwinning van Duitsland als een catastrofe voor de Europese beschaving. Marx van zijn kant schreef in een brief aan Engels op 20 juli 1870, dat hij zich verheugde op een overwinning van Duitsland omdat dit het zwaartepunt van het socialisme naar Duitsland zou doen verplaatsen. Dat zou leiden tot een overwicht van het Duitse proletariaat over het Franse proletariaat’.
In Le Monde libertaire nº 1749 van 25 september – 1 oktober 2014, in zijn artikel ‘Geurre à la guerre, Jean Jaurès, le social-démocratie allemande et la guerre’ citeert Berthier nogmaals Marx op het punt, waar deze over het overwicht van het Duitse proletariaat schrijft: ‘(…) dat zal dan tegelijk een overwicht opleren van onze theorie over die van Proudhon’. Het credo ‘Proletariërs aller landen, verenigt u!’ had allang afgedaan. Het Communistisch manifest (1848) lag dan ook reeds bij het antiquariaat…
De vraag blijft natuurlijk of dit rechtvaardigt om aan de kant van het oorlogsbedrijf te gaan staan. De discussie daarover maakt een aanmerkelijk deel uit van het vraaggesprek met Berthier.
Mannenberoep? [Tardi]
Putain de guerre!
Het bedrijven van oorlog valt alleen met drogredenen te verdedigen. Eindeloze discussie in overvloed: over wie er begonnen is; over het recht op verdediging; over de kwestie of de aanval niet de beste verdediging is; etc. Fraaie excuses voor de moordpartijen zijn er ook in overvloed, zoals religie (van kruistochten tot de waanzin van een ‘Islamitische staat’), het Vaderland, etc. De naam voor het ‘dossier’ van het bijzondere nummer is dan ook juist gekozen, het is niet ‘Gestorven voor Frankrijk’ maar luidt: ‘Gestorven door Frankrijk’ (en men kan de naam van het land inwisselen voor elk ander land).
Hoe het ook wordt gewend of gekeerd: ‘Vervloek de oorlog’, luidt het op het standbeeldje op het plein, midden in het dorp Gentioux (departement Creuse). ‘De verdomde oorlog’ of wel Putain de guerre! Zo heet het bij Jacques Tardi. Het is de titel van het portfolio van deze anarchistische striptekenaar. Samen met zijn vrouw, de zangeres Dominique Grange, en de musici van de groep Accordzéâm, verzorgt Tardi het spektakel ‘Putain de Guerre!’. Daarbij worden, tegen de achtergrond van geprojecteerde strips uit het stripboek Putain de Guerre!, door Dominique haar eigen liederen en die van anderen vertolkt (zoals die van Léo Ferré, Aragon, Boris Vian). De première van het spektakel vond half juni dit jaar plaats in Duitsland (Erlangen). Het is tot 2018 geprogrammeerd. In het nummer is tevens een vraaggesprek met Tardi opgenomen.
Wit als sneeuw? [Tardi]
Het witte geheugen
In een interessante beschouwing van Pola K. wordt door haar nagegaan waarom toch veel van het officiële gedoe rond het gedenken van oorlog in wit is verpakt. Het geheugen wordt kennelijk voor een witte abstractie gehouden. Dit terwijl oorlog is: dood en verderf, bloed, zweet en tranen, zwart van modder, bruin van ratten. Daar tegen af steken de strak in lijn staande tienduizenden witte kruizen van de oorlogsgraven… In eens is een soldaat wit. Wit wordt gewassen de pijn, de verschrikking, het gillen, de oorverdovende ontploffingen van bommen en granaten. Wit wordt de patriottische leugen, die miljoenen doden opleverde.
Volgend op deze beschouwing, vindt men het vraaggesprek met Noël Genteur, burgemeester van het Noordfranse dorp Craonne. Dit dorp ligt op de lijn ‘Chemin des Dames’ waar in WO I meer dan hevig gevochten is en met een Frans offensief (dat stuk liep) een afschuwelijke slachting plaatsvond. Een en ander leidde tot muiterij onder de Franse soldaten, waarvan weer tientallen ‘ter voorbeeldstelling’ werden geëxecuteerd: gedood door Frankrijk dus… Het hele dorp is weggeschoten vertelt Noël Genteur, naast burgemeester ook veehouder en antimilitarist.
Hij wijst erop dat tot op deze dag, dus honderd jaar na dato, elk jaar nog 40 000 kilo granaten van het land wordt gehaald in het departement waar Craonne ligt (Aisne). Over het gebeurde in Craonne is indertijd een lied gemaakt waarin de muiterij wordt bezongen, het ‘Chanson de Craonne’; tot 1974 is het verboden geweest! Genteur legt in het vraaggesprek uit wat hem waarom bezighoudt, als het over 14-18 gaat: een andere waarheid en geschiedenis boven tafel krijgen dan de officiële.
Vrouwenberoep? [Tardi]
Typisch mannenberoepen?
In het dossier wordt in een afzonderlijk artikel aandacht besteed aan de positie van vrouwen in de oorlog. Want merkwaardig toch, zonder oorlog zijn er typische mannenberoepen en vrouwenberoepen. Tijdens de oorlog houdt het verschil in eens op te bestaan. Gedurende de Franse mobilisatie van 14-18 vertrokken 8 miljoen Fransen naar het front. De beroepen die voor mannen gereserveerd waren, kwamen daardoor vrij voor…vrouwen. 400 000 vrouwen werden gerekruteerd voor de oorlogsindustrie. Alleen al in het departement Seine werkten 100 000 vrouwen in de metaalindustrie tegen 8 à 9000 voor die oorlog. Een uitgebreid artikel van Hélène Hernandez gaat over deze problematiek.
Het slot van dit indrukwekkende ‘dossier’ bestaat uit een informatief artikel over militaire dienst en gewetensbezwaren in het hedendaagse Turkije. Het richt zich op de behandeling van weigeraars – sterk repressief – en de beweging die zich met ondersteuning van hen bezighoudt.
Thom Holterman
LE MONDE LIBERTAIRE, hors-série nº 57, september-oktober 2014, 64 blz., prijs 5 euro.
Aantekening
Meer informatie over het optreden van het gezelschap van Tardi? Zie de site van ‘Putain de Guerre!’, klik HIER en HIER.
Libertaire orde 
In zijn bespreking bespreking van Le Monde Libertaire, hors-série nº 57, september-oktober 2014, stuit Thom Holterman ook op de volgende kwestie:
“Bekend is dat Kropotkin een antimilitaristische opvatting huldigde en dat hij het verschijnsel oorlog beschouwde als onderdeel van een kapitalistisch, imperialistisch systeem. Hij kon vanuit die visie dan ook opmerken dat dit systeem staten, in de expansie van hun economie, tegen elkaar opdreef wat weer tot oorlog leidde. Wat is dan de reden dat hij in 1916 opriep tot het steunen van het ‘Heilige verbond? (1)
‘Wel beiden [zowel Bakunin als Kropotkin] overwogen dat een verlies van Frankrijk een loodzware Pruisische militaire dictatuur over Europa zou leggen. Volgens Kropotkin bestond er een onoplosbaar conflict tussen de twee socialistische visies: de Franse en de Duitse. Een overwinning van Duitsland zou ook leiden tot een overwinning van het Duitse socialisme ten koste van het Franse socialisme.
Vervolgens sluit Thom dit gedeelte af met de opmerking: “De vraag blijft natuurlijk of dit rechtvaardigt om aan de kant van het oorlogsbedrijf te gaan staan.”
Zo weet de kameraad een van de meest cruciale kwesties van de huidige periode dus op een gracieuze wijze te omzeilen: hoe je als militant van de klasse, socialist, anarchist of communist of libertair op moet stellen tegenover de kwestie van de oorlog.
Hoe valt te verklaren dat iemand als Malatesta wel een klip en klaar standpunt inneemt tégen de oorlog en Thom dat niet doet? Vindt hij de oorlog, in het kader van de strijd voor de leefbare toekomst voor de mensheid, geen cruciale kwestie? Beseft hij niet wat voor slachtpartij de oorlog is en wat voor een barbaarse aanslag dat is op het bestaan van de mensheid? Dat Malatesta, een fameuze voorgangers van Thom die de strijd voor het vrije socialisme in haar de geschiedenis heeft voortgebracht, dat wel vindt, blijkt wel uit zijn volgende karakterisering.
“Wij hebben steeds gestreden tegen het patriottisme van de overheersing dat (….) alleen de onderdrukkers dient; en wij waren er trots op dat wij internationalisten waren, niet alleen met woorden, maar ook in het diepste van onze ziel. En nu de gruwelijkste consequenties van de overheersing door kapitalisme en staat zouden moeten aantonen (….) dat wij gelijk hadden, sluiten de meeste socialisten en veel anarchisten zich (….) aan bij de regering van bourgeoisie van hun respectievelijke landen (…) Dat zij zich niet schamen!” (Anarchisten hebben hun beginselen vergeten, E. Malatesta Freedom, november 1914)
Malatesta maakt zonneklaar duidelijk dat hij de voorkeur geeft “aan buitenlandse overheersing, gevolgd door opstand, boven binnenlandse onderdrukking die deemoedig, bijna dankbaar moet worden aanvaard in de overtuiging dat zoiets ons behoedt voor een groter kwaad.”(Anarchisten vóór de regering, E. Malatesta, Freedom, april 1916)
Beseft Thom dan niet dat “Als het tegenwoordig nodig is om samen te werken met de regering en met de kapitalisten om ons te verdedigen tegen de “Duitse dreiging”, dat dat na de oorlog ook het geval zal zijn?” (Anarchisten hebben hun beginselen vergeten, E. Malatesta Freedom, november 1914)
Tenslotte nog een vraag over de actuele situatie. De Vrije Bond en de Vrije geven morele en financiële steun aan de D.A.F in Koedistan. Maar de D.A.F. is een samenwerkingsverband aangegaan met allerlei onduidelijke organisaties en zelfs met milities die gelieerd zijn aan de PKK. Malatesta zegt heel duidelijk: “Het lijkt me misdadig iets te ondernemen ter verlenging van de oorlog die mensen afslacht, rijkdommen vernietigt en de hervatting van de strijd voor de bevrijding [van de mensheid] tegenhoudt” (Anarchisten vóór de regering, E. Malatesta, Freedom, april 1916)
Wat denkt Thom over de publicatie van de Vrije van een tekst van David Greaber die spreekt over “de revolutionaire strijd van de Koerden”? Wat denkt Thom over oproep van de Vrije Bond om morele en financiële steun te verlenen aan de D.A.F. in Koerdistan, die openlijk deelneemt aan de oorlog tegen de ISIS? Of zijn dat volgens Thom ook geen kwesties die ons noodzaken een duidelijk en ondubbelzinnig standpunt over in te nemen?
Arjan de Goede
(1) “Er is zojuist een manifest verschenen, ondertekend door Kropotkin, Malato, Grave en een twaalftal andere oudere kameraden, waarin zij, net als de aanhangers van de Entente regeringen die een strijd tot het bitterende einde en de vernietiging van Duitsland eisen, pleiten tegen elke gedachte van “voortijdige vrede”; aldus de uitleg van Malatesta van dit Manifest van het “Heilige Verbond”.(Anarchisten vóór de regering, E. Malatesta, Freedom, april 1916)
Beste Arjan,
In de beginjaren 1960 heb ik militaire dienst geweigerd en heb als erkende gewetensbezwaarden militaire dienst twee jaar vervangende dienst gedaan (1962-1964) in de RPI/Eindhoven (een psychiatrisch ziekenhuis). Ik huldig nog immer de beginselen die mij toen dreven te weigeren de wapenen op te nemen. Dit betekent mede dat ik mij kan vinden in de positie die Malatesta innam. Daarover geen misverstand.
De verwikkelingen rond Koerden / Koerdistan zijn mij te complex om een zinnig woord over specifieke zaken te zeggen. Maar (a) oorlogvoering wijs ik af en (b) waar het op uitkomt zal het inrichten van een nieuwe staat zijn, waar ik als anarchist niet voor ben. Bijvoorbeeld wordt het: na nog meer bloed vergieten inwisselen van ISIS voor een soeverein Koerdistan: anarchisten helpen mee een nieuwe staat op te richten? Merkwaardig!
Thom
In zijn reactie op Ravotr, een of andere zich anarchistisch noemende goeroe, zegt heel Jan Bervoets terecht: “Te vrezen is inderdaad dat hier sprake is van een capitulatie om de ‘Koerdische eenheid’ voorrang te geven. Andere minderheden in Rojava die mogelijk de zegeningen van de directe democratie hebben geproefd kunnen nog vrijelijk de anarchie prediken”
Want uit de reactie van Jan Bervoets blijkt ook nog heel duidelijk dat de “autonomie” in het noorden van Syrië een nationalistische “autonomie” is. Is het anarchisme tegenwoordig een stroming die wel de grenzen wil afschaffen, om ze daarna zelf te gaan bewaken, maar die het maar liever niet meer heeft over het internationalisme? Of zijn de vrienden van het anarchisme al uitgegaan van het feit dat het principe van het internationalisme toch niet haalbaar is in een dergelijk klein “autonoom” eilandje in de grote wereld?
Volgens mij hebben de bekende anarchisten van het verleden, waar alle delen van de huidige anarchistische familie zich op beroepen, altijd het internationalistisch karakter van de strijd tegen de onderdrukking en de uitbuiting benadrukt. Waarom laten de kameraden van de Vrije Bond en andere anarchisten dit principe nu opeens vallen ter verdediging van een “autonome” militaire campagne, net zoals de CNT, samen met de UGT en de POUM, deed in Spanje in 1936, toen ze de sociale strijd omvormde tot een militaire campagne?
Overigens maakt Jan Bervoets in zijn reactie ook een vergissing als hij autonomie gelijkstelt aan anarchie. Er zijn in de laatste tientallen jaren in een wereld een heleboel gebieden autonoom geworden (Kosovo, Macedonië, enzovoort), maar dat wil nog niet zeggen dat ze anarchistisch of socialistisch geworden zijn, wat dat ook moge betekenen. Een gebied waarin geregeerd wordt door middel van een parlement (“Zij zullen deel uitmaken van een parlementair stelsel, waarin zij nu 40% van de zetels hebben”, aldus Jan Bervoets) heeft niets te maken met een socialistische “autonomie”, maar alles met een burgerlijke staat.
En al deze autonome gebieden hebben c.q. moeten wel een staat vormen, omdat ze aan alle kanten omgeven zijn door een reeks van kapitalistische staten. Waarom zou een eventueel autonoom gebied, waar de “autonome” (en dus niet per sé: anarchistische) krachten 40% van de “macht” delen met andere terreurbewegingen opeens gesteund moeten worden door de internationalisten?
Wat te doen met dit soort anarchisme, die de staat, de “autonome’ samenwerking verdedigen met een of andere nationalistische kliek? Zijn dit nog waarlijke anarchisten, oprechte socialisten die dit soort van stellingnames verdedigen? Ik ben benieuwd wat je ervan vindt!
Beste Arjan,
Ik denk over grenzen en internationalisme in de lijn van de geograaf en anarchist Élisée Reclus. Wat Jan Bervoets en zijn opvatting aangaat, ja, daarvoor moet je bij hem zijn, vind ik.
Salut,
Thom