Clara Wichmann (1885-1922): Over Geweld, Doel & Middelen, Misdaad & Straf en Grondslagen Van Het Socialisme

Clara Wichmann (1885-1922) heeft een tekort leven gekend. Ondanks dat wist zij, vanuit haar instelling en vorming als feministe, anarchiste en juriste, tot maatschappijcritica en politiekfilosofe van formaat uit te groeien. De onderwerpen waarover zij schreef en lezingen hield, dragen dit uit. In een verwijzing uit 1932 naar haar, door Arthur Lehning, komt tot uitdrukking, dat haar persoonlijkheid en haar geest nog leeft en doorwerkt. Dat was dus tien jaar na haar dood. Maar ook heden kan men nog op die doorwerking wijzen. Want hoewel we bijna een eeuw verder zijn, speelt in de politieke strijd nog steeds de discussie over het hanteren of juist afwijzen van het uitgangspunt: ‘het doel heiligt de middelen’, welk uitgangspunt Clara beargumenteerd afwees. Hoewel we heden geen diensplicht meer kennen, vragen onderwerpen als antimilitarisme en het gebruik van geweld nog de nodige aandacht. Clara liet daarover haar licht schijnen. En wat te denken van de opvattingen over misdaad en straf? In haar ogen stamden die nog uit het barbarendom en werden ze door Clara bestreden. Nog immer is het adagium als van de barbaren: ‘harder straffen!’. De strijd om fundamentele herziening op dit terrein gaat door…

Met dit onderwerp, mede vanwege de criminogene werking die het bestaande kapitalistische, maatschappelijke stelsel kent, is een relatie te leggen met de overdenking door Clara van de grondslagen van het socialisme. Dit alles heeft grote actualiteitswaarde. Opmerkelijk nu is dat een aantal Franse libertairen Clara Wichmann inmiddels heeft ontdekt. Dat blijkt uit de zojuist verschenen bundel getiteld Clara Wichmann, Textes choisis (CW, Gekozen teksten).

Libertaire ongehoorzaamheid

De Franse bundel omvat vier teksten van Clara, die al eerder uit het Nederlands in het Duits vertaald waren. De introductie van deze teksten in Duitsland heeft vooral gelopen via de Duitse uitgeverij Graswurzelrevolution en de Duitse politicoloog Gernot Jochheim die zich sterk voor het werk van Clara interesseert. De Duitse libertair Lou Marin, die reeds vroeg betrokken was bij Graswurzelrevolution en inmiddels al jaren in Frankrijk woont, heeft niet alleen het initiatief tot het samenstellen van deze bundel genomen en aan de Franse vertalingen gewerkt, maar hij heeft ook een mooie inleiding voor de bundel geschreven. Het geheel vormt een welkome en nuttige bijdrage in de verbreiding van Clara’s zienswijzen in een taalgebied, waar zij nog nauwelijks bekend is.

De bundel is opgenomen in de collectie getiteld ‘Désobéissances libertaires’ (Libertaire ongehoorzaamheid). Naast Lou Marin zijn daarvan ook de Franse libertairen André Bernard en Pierre Sommermeyer mede-initiatiefnemers. Beide laatstgenoemden waren al in de jaren 1950 dienstweigeraars en activisten tegen de Frans-Algerijnse oorlog. In de collectie verschenen reeds enkele andere teksten, zoals het op deze site besproken Anarchisten tegen de muur. Het gaat om een groep mensen die in de traditie van ondermeer Étienne de La Boétie (1530-1563) en Henry David Thoreau (1817-1862) staat en die het thema civil disobedience (burgerlijke ongehoorzaamheid) actualiseert.

Over de inhoud

De vier in het Frans vertaalde stukken kennen een oorspronkelijke Nederlandstalige versie. Ze zijn begin vorige eeuw in diverse tijdschriften gepubliceerd. Vervolgens zijn ze door Jo Meijer, de weduwnaar van Clara, in verschillende door hem, na de dood van Clara, samengestelde bundels verschenen. Daarmee heeft hij een niet te onderschatte werk van waarde verricht. Een van de eerste naoorlogse recepties van het werk van Clara Wichmann (ook te vinden onder de naam Clara Meijer-Wichmann) is verricht door Hans Ramaer en mij onder de titel Bevrijding, Een keuze uit het werk van Clara Meijer Wichmann. Deze bundel gaat vergezeld van twee uitgebreide inleidingen, ‘Maatschappij en filosofie’ (Hans Ramaer) en ‘Recht en Straf’ (Thom Holterman); de bundel is uitgegeven door Pamflet (Boudewijn Chorus), Amsterdam, 1979.

In deze bundel zijn de vier in de Franse bundel verschenen teksten in het Nederlands terug te vinden. Het betreffen:

• Antimilitarisme en geweld (p. 109-113);
• Over de betekenis van het middel voor het doel (p. 115-117);
• Oprichtingsmanifest van het ‘Comité van actie tegen de bestaande opvattingen omtrent ‘Misdaad en Straf’ (p.155-160);
• De filosofische grondslagen van het socialisme (p. 97-107).

Wie wil lezen wat Franse libertairen belangrijk voor de actuele discussie vinden, kan dat dus in de bundel van Hans Ramaer en mij terugvinden. Men mist dan natuurlijk wel de inleiding van Lou Marin. De Franse libertaire wereld is evenwel een fraai uitgevoerde bundel over een unieke libertaire vrouw rijker.

Thom Holterman

WICHMANN, Clara, Textes choisis, [samenstelling Lou Marin, vertaling door hem en anderen], Les Éditions Libertaires, Collection Désobéissance libertaires, 49 blz., prijs 7 euro.