Verdwijning Sovjetspion Hans Brusse en Moord Op Walter Krivitsky. Een Nooit-eindigende Discussie?
Nu de papieren AS per nummer 208 (winter 2020) ophoudt te bestaan, lopen sommige discussie toch door. Libertaire orde blijft evenwel in de lucht. Het vangt voor een deel de lopende zaken van de AS op. Zo bijvoorbeeld de rubriek ‘Discussies’. In dat kader reageerde Dick de Winter op enkele opmerkingen van Martin Smit naar aanleiding van diens bespreking van een boek van Igor Cornelissen in het laatste nummer van de AS 208.
Dick de Winter houdt zich al lange tijd bezig met een affaire waarvoor hij in 2005 en 2008 in de AS op de Lange Arm van Stalin in ging en aandacht besteedde aan onder andere Hans Brusse, de zoon van de bekende uitgever W.L Brusse. Hans Brusse was bij het werk van de geheime diensten van de Sovjet-Unie betrokken en knapte vuile zaakjes op, mede met zijn zwager Jan Jongert, een bekend kunstenaar. Hans Brusse verdween van het wereldtoneel na de moord in New York op zijn baas Walter Krivitsky. Die bekleedde een hoge functie binnen de buitenlandse afdeling van de Sovjet-Russische inlichtingendienst, de GP0e, en was voormalig chef van de West-Europese tak van de militaire inlichtingendienst van het Rode Leger, de GROe. Krivitsky was teleurgesteld in de stalinistische praktijk en liep over naar de Verenigde Staten, de FBI. Nooit meer werd met de familie contact opgenomen, dat wilden Hans Brusse en zijn vrouw Noor Jongert niet. Waren ze vermoord? Tot er een raadselachtig briefkaartje aan Hans’ moeder in de brievenbus werd gestopt. Weten we het nu toch, vraagt Dick de Winter zich retorisch af. Hieronder verschaft hij een overzicht. [ThH]
Een overzicht
In de AS 150, thema Stalin in Spanje, verschaft Dick de Winter met het artikel ‘De lange arm van Stalin’ onthullingen naar aanleiding van de dood van de hierboven genoemde Walter Krivitsky. Dick de Winter komt vervolgens in de AS 164, in de rubriek Reacties & discussies op dit onderwerp terug, waarbij hij vooral de positie van Hans Brusse als Sovjetspion bekijkt. Dick sluit hier aan bij zijn artikel in de AS 150. ‘Ik schreef onder meer over de sovjetspion Hans Brusse, lid van de bekende uitgevers/journalisten/ toneelspelersfamilie. Hij was de vermoedelijke moordenaar van zijn vroegere baas Walter Krivitsky die naar het westen was overgelopen. Van Hans Brusse is, schreef ik, verder niets meer vernomen. Zelf had hij zijn familie op het hart gedrukt niet naar hem en zijn vrouw Noor Jongert op zoek te gaan. Ik schreef toen ook dat hij wellicht op last van Stalin na zijn uitgevoerde opdracht vermoord kon zijn. Ook was het mogelijk dat hij een andere identiteit had aangemeten gekregen en zo elders met zijn vrouw heeft verder geleefd.’
‘Na de Tweede Wereldoorlog was er bij de moeder van Hans Brusse nog wel een raadselachtig kaartje (zonder postzegel) in de brievenbus gestopt met daarop de woorden: ‘We zitten in een ver land’. De kunstenaar Jan Jongert heeft zijn zus en zwager nooit meer gesproken al meende hij hem een keer eind jaren veertig in Rotterdam te hebben gezien. Maar in het boek van Ton Biesemaat, Bernard Gate. Zwarte bladzijden uit het leven van de Prins der Nederlanden (Elmar, Rijswijk, 2007) wordt een tip van de sluier opgelicht. De schrijver kwam in contact met Jan Heitink die gedurende tientallen jaren in zijn functie van adjunct-hoofdredacteur van De Telegraaf contacten onderhield met inlichtingendiensten. Hij was jarenlang correspondent in Parijs geweest en tegelijk werkzaam als agent van de Franse geheime dienst. Hij ontmoette er Jan Brusse die in de jaren zestig naam had gemaakt met zijn tv- en radioreportages voor de AVRO: Hier (Ici) Parijs, hier Jan Brusse. Heitink had een keer in het vakantiehuisje van Jan Brusse gelogeerd. Daar vond hij aanwijzingen dat zijn communistische neef Hans die van de aardbodem verdwenen leek, nog leefde. In het toenmalige Tsjechoslowakije leidde hij een opleidingsschool voor geheimagenten.’
‘Ton Biesemaat (p. 142-143): ‘Die neef was berucht/beroemd geworden doordat hij, voor de Tweede Wereldoorlog, de sovjetoverloper Krivitsky de halve wereld had achterna gejaagd om deze verrader van de internationale arbeidersklasse een kopje kleiner te maken. Krivitsky werd uiteindelijk dood, men dacht aan zelfmoord, aangetroffen in een hotelkamer in New York. Op dat moment was ook de Brusse-neef in opdracht van Stalins geheime dienst in Amerika. Met het traceren van deze Nederlandse topspion in dienst van Moskou had Jan Heitink dus eigenlijk geschiedenis geschreven. Maar een dusdanige geheime geschiedenis dat hij het niet in de krant kon zetten. Dat zou Jan Heitink daarna nog vaker overkomen.’
De zoektocht van Igor Cornelissen
Dick de Winter nu: ‘In het allerlaatste nummer van de AS 208 gaat Martin Smit in zijn recensie over Igor Cornelissens laatst verschenen memoires Mijn opa rookte ook een pijp uitgebreid in op zijn eerder verschenen herinneringen en andere publicaties. En eveneens op de zeer interessante stukjes die hij de laatste jaren in de AS publiceerde. Ik was ook altijd zeer geïnteresseerd wat hij nu weer op het spoor was gekomen en las het als fan vaak het eerst.
Martin Smit haalt in zijn bespreking het ‘mysterie Hans Brusse’ aan. Graag had Cornelissen, schrijft hij, Brusse’s verdwijning willen oplossen. Maar dat was hem niet gelukt. Dat knaagde vast aan hem. Heeft Cornelissen mijn bijdragen onder ogen gehad? Daar kennis van kunnen nemen? Ik neem aan van niet. Die waren van 2005 en 2008, jaren waarin Cornelissen nog niet in de AS publiceerde. Maar toen ik, en dat was al eerder gebeurd, Igor op de hoogte bracht van mijn onderzoek en hem vertelde van het boek van Ton Biesemaat wilde hij daar niets van weten en was het telefoongesprek snel beëindigd. Daardoor heeft hij de gegevens die Ton Biesemaat opdiepte niet verder kunnen onderzoeken.
Peter Brusse wijdt in zijn boek Onder de mensen dat in 2017 uitkwam en waarin hij uitgebreid over zijn vader, de bekende auteur van onder andere Boefje, schrijft, ook een hoofdstukje aan neef Hans Brusse. Ook hij schrijft dat nooit is achterhaald, “ondanks onderzoek van de FBI, M15, Nederlandse Inlichtingendiensten, schrijvers en journalisten als in Nederland Hans Olink, Igor Cornelissen en Paul Arnoldussen” in welk ‘vreemd land’ hij verbleef, wat als tekst op de briefkaart stond die zijn moeder in de brievenbus vond.
Toen Peter Brusse in Rotterdam een lezing hield over zijn boek, stapte ik naar hem toe en vertelde over mijn interesse en over de speurtocht naar Hans Brusse. Op zijn verzoek stuurde ik al mijn gegevens waaronder die van Ton Biesemaat naar hem op. Helaas een antwoord kwam er niet. Hans Brusse heeft, schrijft Peter Brusse, naar men denkt het stalinisme nooit verloochend, zijn daden nooit betreurd. ”In de familie sprak men liever niet over hem”.
Volgens Martin Smit is Igor Cornelissen er nooit klaar mee, een zaak naar een persoon of een zaak is voor hem nooit afgesloten Er kunnen altijd weer nieuwe feiten boven water komen. “Onbekende brieven kunnen opduiken, een archief blijkt wel toegankelijk, dagboeknotities worden openbaar of juist die ene ontbrekende foto wordt teruggevonden”. De mededelingen van Ton Biesemaat zouden een spoor, een aanwijzing voor Cornelissen kunnen zijn om het raadsel toch proberen op te lossen.’
Dick de Winter
Literatuur bij het artikel in de AS 150:
Igor Cornelissen, De GPOe op de Overtoom. Spionnen voor Moskou 1920-1940; Van Gennep, Amsterdam.1989.
Elisabeth K. Poretsky, Our own people. A Memoir of ‘Ignace Reiss’ and His Friends; Oxford University Press, London 1969.
W.G. Krivitsky, Dat heb ik gezien!; Allert de Lange, Amsterdam 1940.
H. Sneevliet ‘Aanvullingen en Kanttekeningen voor en na 17 juli 1937’, in: De Rode October (maandschrift van de RSAP), augustus 1938; OVT (Geschiedenisprogramma van de VPRO), 27 december 1998.
Libertaire orde 