Opstand: Hier – Nu – Overal

Enkele jaren geleden publiceerde de Belgische filosoof en maatschappijcriticus Raoul Vaneigem zijn boek Oproep voor het leven tegen de tirannie van de staat en handel (in het Frans, niet in het Nederlands vertaald; Éditions Libertalia, Paris, 2019). Naar aanleiding van dat boek stelde een Frans tijdschrift Vaneigem indertijd tien vragen die hij schriftelijk beantwoordde. Geert Carpels vertaalde die in het Nederlands en die vertaling werd op deze site gepubliceerd; Online. Inmiddels is er een Russische vertaling van het boek uitgekomen waarin een Voorwoord van Vaneigem staat. Dat is eveneens (uit het Frans) door Geert Carpels in het Nederlands vertaald. U vindt het hieronder opgenomen. [ThH]

De grootste serial killer

Rusland heeft het bloederige voorrecht gehad om Cassandra te spelen door de wereld enkele waarheden te onthullen die het ideologische, culturele en mediatieke gehamer, ooit propaganda geheten, niet kan verhullen. Indien het waar is dat de geschiedenis zich enkel herhaalt onder de vorm van een parodie, dan kunnen we niet anders dan vaststellen dat de regeringspolitiek in ons tijdperk meer en meer neigt naar het model van de tirannie dat door Rusland met sukses werd uitgetest.

Erfden we niet, als postume flauwe grap, dit totalitarisme met democratische pretenties dat zich overal vestigt waar het monolithische kapitalisme heerst, hetzelfde dat gisteren nog de Vrije Wereld bepaalde? Haar moderniteit heeft de oude ideologieën gerecycleerd. Ze verzamelt en bevriest het bloed en het geweld van de oude botsingen om het als optelvenijn van het profijt bij de levende wezens te verankeren. We zijn het Sovjetrijk verschuldigd ons het bedrog te hebben getoond van een communisme dat niet meer was dan een bureaucratisch Staatskapitalisme.

De welwillende glimlach van Stalin is verdwenen; de snor is gebleven. Geen enkel Staatshoofd raakt aan de hielen van het ubu-achtige Vadertje des volks, maar tot welk gekonkel gaan de leiders niet over om hem na te apen in het spiegelpaleis van het spektakel? De fascinatie van het Westen voor de commerciële en repressieve doeltreffendheid van het Chinese communistische rijk is een goede illustratie van de postume triomf van de grootste serial killer aller tijden.

Door het dweiljournalisme met links of met gauchisme aangeduid, baseerde het progressivisme haar hoop op het idee van een dictatuur van het proletariaat die aanleiding zou geven tot de klassenloze samenleving. Plots begrijpen dat het in feite om een dictatuur tegen het volk en in haar naam gaat, geeft de genadeslag aan het arbeidersbewustzijn. Dat zal verder worden platgewalst door de consumentenkolonisatie en door de leugen van het welzijn voor iedereen. Het verval van de communistische ideologie volstond niet om de strijdbaarheid van de werknemers te bevrijden en nieuw leven in te blazen. De verwarring en de wanhoop hebben de regressie van het bewustzijn en de opgang van het obscurantisme meegesleurd naar een algehele emotionele afgang.

Na de mislukking van de Bezettingbeweging van mei 1968 zagen we de gevoelige intelligentie wegkwijnen ten voordele van de intelligentie van de portefeuille. De menselijke vooruitgang boog het hoofd voor de technologische vooruitgang van de geldla. De cultus van de roofzucht heeft voor de partij van de dood een populisme van nieuwtjes geronseld, opgejaagd en gefascineerd door de wraakzuchtige zelfmoord.

Men had kunnen verwachten dat het progressivisme, verhit door het bedrog van de emancipatie, zou overgaan tot concrete pogingen tot uitoefening van de vrijheden, een belofte die opgeschort in ons verleden hangt en die, van generatie op generatie, naar vervulling hunkert. Niets van! Het vervolgt de ingeslagen weg van de dwalingen. Met voor de ogen het haveloze kadaver van de Stalinistische Staat, waarin de multinationals hun eieren leggen, blijft het progressivisme hardnekkig vermaningen en grieven uiten, wil het de Staat moraliseren, oppoetsen, van leugens zuiveren – alsof men kan regeren zonder liegen!

Zeiklakeien

Aan het rottende hoofd van een Frankrijk dat lang voor het baken van de menselijke vrijheden werd gehouden, heeft een samenraapsel van zakenmannen en zeiklakeien een resultaat bereikt dat de minzame Maestro van de terreur sprakeloos zou hebben gelaten. De manipulatie van de angst, bewust overdreven door de media, voor een virus, hoe reëel het ook weze, heeft inderdaad bereikt wat geen enkele tirannie uit het verleden durfde hopen: een bevolking die aanvaardt zich schuil te houden als een radeloos dier, miljoenen personen kruipen geïsoleerd in hun schulp, doen afstand van emotionele banden, van tederheid, van ontmoetingen, van solidariteit. De volgende generaties zullen niet nalaten op te merken dat, zoveel is duidelijk, de epidemie minder heeft gedood dan de angst, de weerzin, de agressie, de verklikking, de haat voor zichzelf en de anderen, voortgestuwd door de politieke morbiditeit.

De opsluiting, het puritanisme van verstarde handelingen, de segregatie van het pro en anti-vaccin, de politiek-politionele aanpak die de gezondheidszorg overneemt, hebben tot de ergste gevolgen geleid: aan lager wal geraakt zelfbewustzijn, aanmoediging van de egoïstische berekening, metamorfose van een gretig naar vrijheid snakkend individu in een kudde-individualist, fier om zijn slachthuis te kiezen en het aan anderen op te leggen.

Het debat over het autonome individu en het individualistische roofdier heeft ten allen tijde de filosofische en godsdienstige beschouwingen aangewakkerd. Maar niets heeft het belang ervan dusdanig uitvergroot als het dynamisme van het industriële kapitalisme.

De mythe van Prometheus die de mens ontrukt aan de autocratie van de Goden heeft als plunje gediend voor het liberalisme en voor haar ordewoord ‘Verrijk jezelf!’. Terwijl Amerika en haar calvinistische evangelisme onder de gedaante van de self made man één van de meest verachtelijke karikaturen uit de Menswording populariseerden, bleef in het tsaristische Rusland, door het overwicht van een agrarische economie en de late industrialisatie, de niet van romantisme gespeende problematiek gevrijwaard van ‘alleen tegen de tirannie’. In afwezigheid van een open conflict tussen de burgerij en het proletariaat, daagde het individu op zoek naar vrijheid en autonomie het despotisme van de monarch uit en trotseerde het met een voorbeeldige vermetelheid. Het kwam in opstand zowel uit eigen naam als uit naam van de onderdrukte boeren. Het rekwisitoor was universeel.

Alhoewel het anarchisme overal de vraag van het individu en van de sociale revolutie heeft aangepakt, heeft ze dat in Rusland met de meeste scherpzinnigheid gedaan. Hier is niet de plaats om het traject van Vera Zasoulich [1851-1919; Russische revolutionaire, activistische socialiste; thh.] te analyseren, maar het getuigt van een evolutie die door de opstanden die vandaag de planeet ondermijnen in een apart daglicht komen te staan. Zasoulich vertrekt bij het nihilisme van Nechajev om op het marxisme uit te komen, via de moord op de burgerlijk gouverneur Fiodor Trepov. Het is een bloemlezing van afwisselend en simultaan bevrijdend en aliënerend geweld. De opofferende vrijgevigheid van de activist kruist er de militaire kilte, de individuele intelligentie schurkt aan bij de menigte ten prooi aan de volksmenners.

Is het niet uit dit kluwen dat de opstand van 1905 voortspruit, de sovjets van de arbeiders, van de boeren en van de soldaten in 1917, de revolutionaire raden van Cronstadt die in 1921 door Trotski worden neergeslagen? De libertaire collectieven van de Spaanse revolutie in 1936 hebben een gelijkaardige inspiratie en het lijkt erop alsof de gok van de ontwakende vrijheid die zich onder onze ogen afspeelt in een grote verscheidenheid van landen, er niet vreemd aan is. Nog nooit was de oproep van Kropotkin voor een solidaire verovering van de autonomie van dergelijk essentieel belang.

De doodstrijd van de oude wereld brengt het oorspronkelijke magma [vloeibaar gesteente; thh.] van een geschiedenis in herinnering waarbij mythen, fabels, dogma en vooroordelen hun best doen om te verbergen dat ze gemaakt werd door ons en tegen ons. We zijn de gevangenen gebleven van een uitbuiting van de mens door de mens die, ondanks de verschillende vormen die ze aannam, nooit is veranderd.

Een aantal millennia geleden heeft een economisch, sociaal en politiek systeem de menselijke evolutie een onmenselijke draai gegeven. Een struktuur van toeëigening en van uitwisseling heeft, in naam van de beschaving, een onwrikbare samenleving van meesters en van slaven ingesteld. Hoeft het, a contrario, te verwonderen dat de duurzaamheid van de onderdrukking een even duurzaam opstandig klimaat onderhoudt?

Het kapitalisme is slechts de meest recente vorm van de uitbuiting van de aardse en de menselijke natuur die werd ingeluid door de intensieve landbouw en veeteelt en door de opkomst van de Stadstaten. Door het agrarische immobilisme op te volgen, heeft het dynamisme van het industriële kapitalisme de transformatie bevorderd van het plebs en van haar wanhopige revoltes, in een proletariaat dat de aanzet gaf voor een klassenloze maatschappij van gelijkwaardigheid en broederlijkheid.

Maar naarmate de inhaligheid van het kortetermijnprofijt het leven en de planeet vernietigt, verdwijnt het proletarische project van een klassenloze samenleving als vorm en verschijnt weer als een project dat er de substantie van was: de emancipatie van de vrouw en van de man en de verwezenlijking van hun menselijke eigenheid.

De opstand die overal ter wereld losbarst, kent geen grenzen. Het is geen land, geen gebied dat wordt bedreigd, wel het dagelijkse leven van miljoenen menselijke wezens. Hun geografische etiket is van geen tel meer.

We maken het einde van de Staat mee, getroffen door een dubbele veroordeling. Enerzijds wordt hij gevampiriseerd door de multinationale bedrijven die hem slechts de repressieve functie laten en hem tot de eenvoudige gendarme maken van hun privaat belangen. Anderzijds, door zich vast te rijden in stamelende leugens, in corruptie, in het willekeurige en in het belachelijke, verliest de parlementaire vertegenwoordiging alle geloofwaardigheid in de ogen van de bevolking. Frankrijk, haantje de voorste om lessen te geven, is niet meer dan een model van het democratische totalitarisme. Het volk heeft slechts één alternatief meer: of verpauperen en armzalig kruipen in de vrijwillige onderdanigheid, of haar aanspraken ondersteunen met een lokale en gefedereerde zelforganisatie die de echte regering van het volk door het volk waarmaakt.

Hoeft het herhaald te worden? We bevinden ons in het hart van een mutatie van de beschaving. De rots van oude zekerheden barst uit elkaar. We zoeken stabiele grond terwijl de aardschokken van de verwarring ons overvallen. De oude wereld die uit alle hoeken wordt belaagd, valt onder de roofbouw van een kortetermijnprofijt die het leven en de planeet vernietigt terwijl hij zichzelf vernietigt. De nieuwe wereld zwoegt om zich te bevestigen, alsof hij angst heeft voor zijn eigen lef. Strijden om zich het eigen leven weer toe te eigenen is een individuele en collectieve strijd die lang en moeilijk belooft te worden.

In de ons omgevende nacht en nevel is er geen tekort aan signalen van het levende die men altijd zag verschijnen tijdens de ergste perioden van epidemieën en slachtpartijen. De ontdekking van de individuele autonomie is een deel van de zelfverdediging van het individu (sujet) die weigert te worden behandeld als een voorwerp (objet), als een handelswaar. De opstand van het leven tegen de reïficatie die haar dag na dag verdort, was gisteren een onmogelijke droom. De wereldwijde opflakkering ervan is vandaag het teken van het ontwaken van het bewustzijn. Zelfs als ze voorbestemd is om even onverwacht te verdwijnen als de kat van Cheshire, dan heeft de onverbeterlijke spontaneiteit ervan het in zich om de tirannie van het profijt en van de macht omver te werpen.

De renaissance van het leven heeft geen prijs.

Roel Vaneigem          (Vertaling Geert Carpels, juni 2021; opmaak en redactie thh.)

Advertentie