Straffen, Een Hedendaagse Hartstocht

Straffen, dat wordt met een zeker genoegen gedaan, zo lijkt het. Dat wordt anders als het bedrag waarover men spreekt, zoals in Frankrijk, bij een bewezen delict boven de 400 miljoen euro ligt. Dit was het geval bij Christine Lagarde, de Franse oud-minister van Economische zaken, heden hoofddirecteur IMF. Dan wordt dit bewezen delict gepasseerd door de Franse rechter zonder oplegging van straf… Dus vinden we een overmaat van kleine delictsplegers onder de gevangenisbevolking. Ik besef dat het bovenstaande wat kort door de bocht gaat; ik heb dus iets uit te leggen. De titel boven dit item is de letterlijke vertaling van een recent verschenen boek van de Franse socioloog Didier Fassin (Punir, une passion contemporaine). Aan de hand van de bespreking van dit boek in het Franse dagblad Le Monde van 6 januari 2017 het volgende over deze problematiek.

Het boek is het resultaat van een tienjarige empirische studie door Fassin over het functioneren van instituties als politie, justitie en gevangeniswezen. Deze studie is naast vergelijkend (Frankrijk/Verenigde Staten) ook analyserend (nagaan van de algemene ontwikkelingen en het opdiepen van onderhuidse logica’s). Overigens had Fassin onderwijl in de afgelopen jaren al voorbereidende studies gepubliceerd (een antropologie van de wijkpolitie, 2011; een antropologie van de gevangenisomstandigheden, 2015). In zijn nieuwe boek gaat hij in op de fundamenten van de straffende handeling. Ik laat de behandeling daarvan rusten, omdat er een heel korte uitleg van Michel Onfray voor handen is, verwoord in een interview (in: Marianne van 20-26 januari 2017) naar aanleiding van zijn recente boek over decadentie in het Westen.

Onfray merkt op dat er in het Westen sprake is van een verkeerd gebruik van het idee vrijheid. Het idee verwijst namelijk naar de ‘vrije keuze’, zoals dat in het boek Genesis (in de Bijbel) wordt aangenomen te bestaan (welke opvatting hij afwijst). De lijn van redeneren is dan de volgende. Uit wordt gegaan van het beginsel, dat men vrij kiest onder de veronderstelling dat men er ook niet voor gekozen zou kunnen hebben. Vanuit het christelijke idee van de ‘vrije keuze’ als uitgangspunt is men verantwoordelijk, dus schuldig, dus strafbaar (het christendom zit vol met een ‘straffende’ god; een god die zich wreekt). Daar hebben we dus een fundament van het Westerse denken over straf. Maar helpt straffen? Dat is vooral wat ons bezighoudt.

Alles begint voor Fassin bij een constatering: kijk naar de opsluitingscijfers. Gedurende de periode van de jaren 1990 is het aantal mensen dat opgesloten zit in Italië en Nederland verdubbeld. Bij de aanvang van de 21^ste eeuw is het aantal gevangenen in Turkije met 145% toegenomen en in Brazilië met 115% (ik heb de juistheid van de cijfers niet gecontroleerd). Uit die toenames spreekt hartstocht voor straffen. Maar er is ook een mysterie of op zijn minst een inconsistentie op te merken: de gevangenis dient nergens toe. De bestraffing zou een oplossing zijn maar is een probleem geworden, merkt Fassin op.

Hij is niet de eerste en enige die het strafsysteem onder de loep heeft genomen. Twee maanden eerder besteedde Le Monde van 21 oktober 2016 al drie pagina’s aan dit onderwerp, in dat geval mede naar aanleiding van de studie van een andere Franse socioloog, Farhad Khosrokhavar, getiteld Prison de France, Violence, radicalisation, déshumanisation: quand surveillants et détenus parlent (Franse gevangenissen, Geweld radicalisering, ontmenselijking: als bewakers en gevangenen praten). Wat opvalt in Le Monde is dat de als maar toenemende gevangenisbevolking nauwelijks verband houdt met de ontwikkeling van criminaliteit. Het aantal misdrijven lijkt namelijk te dalen. Ra, ra, toch een verdubbeling van de gevangenisbevolking in dertig jaar in Frankrijk.

De Franse criminoloog Laurent Mucchielli ziet wel verbanden, zo blijkt uit Le Monde. Wat hij ‘straatcriminaliteit’ noemt (diefstal, geweldpleging, drugshandel, enz.), wordt gepleegd door de minstbedeelden en hun handelen leidt tot gevangenisstraf. De criminaliteit van de rijken, zoals belastingfraude of oplichting, eindigt vaak met een transactie of een boete (of ligt het strafrechtelijk relevant handelen rond een conflict, dat handelt over een bedrag boven de 400 miljoen euro – zoals gelet op de affaire-Tapie, waarin Christine Lagarde een rol speelde – dan wordt dat gepasseerd zonder strafoplegging; zie Le Monde van 19 december 2016). De repressie van de straatcriminaliteit is groter dan de repressie van de witte-boorden criminaliteit.

Het recht tot straffen

Het lijkt mij duidelijk dat als er niets aan de sociale ellende wordt gedaan, dan houdt men daarmee criminogene omstandigheden in stand. Recidive zal het resultaat zijn; gevangenissen blijken ‘hogescholen’ voor crimineel gedrag. Dit niet alleen, want zij laten ook haat verankeren bij gevangenen als individu, die zich weer richt tegen de ander (la prison incruste dans l’individu la haine de l’autre).

Het voorgaande behoort tot onze hedendaagse wereld. Is het beeld dat ermee wordt gegeven anders dan zeg 100 jaar geleden? Ongetwijfeld is er in die tijd veel veranderd, maar het denken over straf en straffen, over vergelden en wraaknemen, neen dat is in feite nog geheel intact. Daarvoor hoeft men slechts de tekst van de libertaire juriste Clara Meijer-Wichmann (1885-1922) te lezen, getiteld ‘Het recht tot straffen’ (opgenomen in de bundel Mensch en Maatschappij, Arnhem, 1923, p. 212-304).

Haar optiek maakt studies waarop ik hierboven wees, niet overbodig. Integendeel, ze bevestigen en verfijnen wat al lang geleden is aangedragen en waarop in het kader van maatschappijverandering is aangedrongen. In de eerste plaats gaat het dan om aanpak van de criminogene werking van maatschappelijke omstandigheden (de sociaaleconomische factor) en in de tweede plaats om een andersoortige reactie op normschending. Een van die andersoortige reacties wordt vertegenwoordigd door wat herstelrecht (restorative justice) wordt genoemd. In een apart item kom ik daarop terug.

Thom Holterman