Een Ander Anarchisme Is Mogelijk

‘De politie ligt op haar knieën, maar als ze valt, zal het anarchie zijn’. Deze kop staat boven een artikel over demonstraties van de Franse politie in het Franse dagblad Le Monde van 21 oktober 2016. Dat is slechts een aantal weken nadat de Franse anarchist André Bernard aangeeft in zijn nieuwe boek dat een andere anarchie mogelijk is. Hij heeft het dan over wat Proudhon al noemde ‘positieve anarchie’.

Het boek van Bernard is een bundel vol beschouwingen, citaten en boekbesprekingen over anarchisme. Welk ander anarchisme dan? Wel, het gaat niet om het ontwikkelen van een nieuwe theorie van het anarchisme, schrijft hij. Wat hij wil is een anarchisme tonen anders dan het gebruikelijk beeld dat het in de media krijgt toegemeten èn om te laten zien dat het anarchisme ‘multiple’, meervoudig, is. Voor zijn beschouwingen trekt Bernard een lijn. En die lijn loopt via de discussie geweld / geweldloosheid, violence / non-violence, met in het kielzog: ongehoorzaamheid of wel neen-zeggen tegen het ongehoorde, waaronder oorlogvoeren, armoede laten ontstaan door steeds meer winstneming, ecologische destructie veroorzaken.

Geweld contraproductief

Voor zover ik Bernard’s levensloop ken, is hij nooit van die lijn afgeweken. Jong al, we spreken middenjaren 1950, stond hij voor de keus wel of niet in militaire dienst gaan. Frankrijk kende in die tijd geen dienstweigeringswet. Wie weigerde draaide voor een aantal jaren de bak in. Kwam men vrij, dan werd men weer met de keus geconfronteerd, want die militaire dienstplicht moest worden onder gaan. Weigerde men weer, dan volgde opnieuw een gevangenisstraf van een paar jaar. Zo verbleven met name sommige Jehovagetuigen als meer dan tien jaar in de gevangenis. Jongens die daar geen trek in hadden, gingen vrijwillig in ballingschap – veelal in Zwitserland. André Bernard koos daarvoor – in 1956 zat hij in Genève. Over deze tijd en het verdere verloop schrijft hij in zijn boek Être anarchiste oblige! (2010) (Anarchist zijn verplicht!).

Het valt niet te ontkennen dat het gebruik van geweld in het verleden (rond 1900) door anarchisten is gepredikt en toegepast (bomaanslagen, tirannenmoord). Bernard besteedt er aandacht aan. Het heeft nooit enige vorm van positieve anarchie gebracht. Het heeft contraproductief gewerkt. Het is dan ook als actievorm al decennia verlaten. De discussie violence / non-violence houdt de gemoederen toch nog bezig. Dat heeft te maken met de al dan niet verwerping van geweldloosheid, van pacifisme als dat zou moeten betekenen een passief ondergaan van waartegen men zich verzet.

De discussie daarover loopt dan uit op actieve vormen van non-violence: actie, directe actie waaronder ook kan vallen, mocht dat in een situatie effectief geacht worden, sabotage. De goegemeente schrikt wellicht van dit laatste, maar laten we niet vergeten dat ondernemers – als het hen uitkomt en als het de winst kan opdrijven – ook saboteren (denk aan het in producten inbouwen van versnelde verouderingsverschijnselen of aan het zo construeren van een product, dat reparatie onmogelijk is; hebt u wel eens een lamp meegemaakt die net zolang brandt als op de verpakking beloofd wordt?).

Het doel heiligt niet alle middelen

De discussie over geweld / geweldloosheid kwam in de jaren 1920 in de belangstelling, in Duitsland ondermeer door Fritz Oerter (1869-1935). Geweld was niet alleen ineffectief gebleken, maar wat zou men met het oog op een toekomstige maatschappij met geweld willen bereiken? Dit leidde vanzelf tot het idee bij anarchisten dat het doel niet alle middelen heiligt. In Nederland maakte in anarchistische kring Clara Wichmann (1885-1922) zich sterk voor dit standpunt, naast ook Bart de Ligt (1883-1938), die opriep tot burgerlijke ongehoorzaamheid, tot dienstweigering, tot ‘verantwoord produceren’ – wat betekende niet meewerken aan het bouwen van kazernes, of het vervaardigen van wapentuig. En hun gedachten vindt heden nog verspreiding – zo kwam ik hun namen ook in het onderhavige boek van André Bernard tegen (dit jaar is voor het eerst in een Franse vertaling een bundel met vier teksten van Clara Wichmann verschenen).

Bernard is, zo spreekt uit zijn boek, een aandachtig lezer. Hij kritiseert wat hem niet aanstaat, of wat hij als een omissie ziet; hij wuift lof toe aan een initiatief, een verhelderende ziens- of zegwijze, die hem bevalt. Maar het voornaamste is, dat men zich confronteert met een hele waaier van teksten en initiatieven om daarmee, bij het overdenken ervan, inzicht te krijgen in het feit dat een ander anarchisme mogelijk is…

Thom Holterman

BERNARD, André, Un autre anarchisme est possible, Les Éditions Libertaires, Saint-Georges-d’Oléron, 2016, 129 blz., prijs 13 euro (geïllustreerd).

Advertentie